અમદાવાદ, અવકાશ યાત્રા આજે માનવજાતની સૌથી મોટી સિદ્ધિઓમાંથી એક છે. ચંદ્ર, મંગળ અને ગુરુ જેવા ગ્રહો સુધી પહોંચવું એ માત્ર એક સપનું નથી રહ્યું, પરંતુ વૈજ્ઞાનિકો અને અવકાશ સંસ્થાઓએ તેને હકીકતમાં બદલી દીધું છે. પરંતુ શું તમે ક્યારેય વિચાર્યું છે કે આ ગ્રહો સુધી પહોંચવામાં કેટલો સમય લાગે છે? આ લેખમાં અમે તમને ચંદ્ર, મંગળ અને ગુરુ સુધીની યાત્રાનો સમય અને તેની પાછળના વિજ્ઞાન વિશે વિગતવાર જણાવીશું.
ચંદ્ર સુધીની યાત્રા
ચંદ્ર પૃથ્વીનો સૌથી નજીકનો અવકાશી પડોશી છે અને તેનું પૃથ્વીથી સરેરાશ અંતર 3,84,400 કિલોમીટર છે. ચંદ્ર સુધી પહોંચવામાં લાગતો સમય અવકાશયાનની ઝડપ અને માર્ગ પર આધાર રાખે છે. ઇતિહાસમાં સૌથી પ્રખ્યાત મિશન, નાસાનું અપોલો 11, જેણે 1969માં માનવને પ્રથમ વખત ચંદ્ર પર ઉતાર્યો, તેને ચંદ્ર સુધી પહોંચવામાં લગભગ 76 કલાક (એટલે કે 3 દિવસ અને 4 કલાક) લાગ્યા હતા. આ મિશનની ઝડપ લગભગ 39,000 કિલોમીટર પ્રતિ કલાક હતી.
જોકે, ઝડપી યાનો પણ રેકોર્ડ છે. નાસાનું X-43A, જે અત્યાર સુધીનું સૌથી ઝડપી અવકાશયાન છે, તે 12,144 કિલોમીટર પ્રતિ કલાકની ઝડપે ચાલે છે. જો આ ઝડપે યાત્રા કરવામાં આવે, તો ચંદ્ર સુધી પહોંચવામાં માત્ર 31 કલાક જ લાગે. આધુનિક સમયમાં, ભારતનું ચંદ્રયાન-2 જેવા મિશનોએ અલગ માર્ગ અપનાવ્યો અને પૃથ્વીની ભ્રમણકક્ષામાંથી ધીમે ધીમે ચંદ્ર સુધી પહોંચવામાં 48 દિવસ લીધા હતા, જે ઇંધણ બચાવવાની રણનીતિનો ભાગ હતો.
મંગળ સુધીની યાત્રા
મંગળ, જેને લાલ ગ્રહ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તે પૃથ્વીથી સરેરાશ 7.8 કરોડ કિલોમીટર દૂર છે. જોકે, આ અંતર બંને ગ્રહોની સૂર્યની આસપાસની ભ્રમણકક્ષાને કારણે બદલાતું રહે છે, જે 5.6 કરોડથી 10 કરોડ કિલોમીટર સુધી હોઈ શકે છે. મંગળ સુધી પહોંચવામાં સામાન્ય રીતે 6થી 9 મહિનાનો સમય લાગે છે.
ઉદાહરણ તરીકે, નાસાનું માર્સ સાયન્સ લેબોરેટરી (ક્યુરિયોસિટી રોવર) 26 નવેમ્બર, 2011ના રોજ લોન્ચ થયું અને 6 ઓગસ્ટ, 2012ના રોજ મંગળ પર ઉતર્યું, એટલે કે તેને 254 દિવસ (લગભગ 8.5 મહિના) લાગ્યા. આ યાત્રા દરમિયાન અવકાશયાનની ઝડપ લગભગ 20,000 કિલોમીટર પ્રતિ કલાક હતી. ભારતનું મંગળયાન (MOM) મિશન, જે 5 નવેમ્બર, 2013ના રોજ લોન્ચ થયું અને 24 સપ્ટેમ્બર, 2014ના રોજ મંગળની ભ્રમ, તેને 321 દિવસ લાગ્યા હતા. આ સમય ઝડપ, ઇંધણની ઉપલબ્ધતા અને ગ્રહોની સ્થિતિ પર આધાર રાખે છે.
ગુરુ સુધીની યાત્રા
ગુરુ (જ્યુપિટર) સૌરમંડળનો સૌથી મોટો ગ્રહ છે અને પૃથ્વીથી તેનું સરેરાશ અંતર 78 કરોડ કિલોમીટર છે. આ અંતર પણ બદલાતું રહે છે અને નજીકનું અંતર 62.8 કરોડ કિલોમીટરથી દૂરનું અંતર 92.8 કરોડ કિલોમીટર સુધી હોઈ શકે છે. ગુરુ સુધી પહોંચવામાં સામાન્ય રીતે 2થી 6 વર્ષનો સમય લાગે છે, જે મિશનના માર્ગ અને ઝડપ પર આધાર રાખે છે.
નાસાનું જ્યુનો મિશન, જે 5 ઓગસ્ટ, 2011ના રોજ લોન્ચ થયું અને 4 જુલાઈ, 2016ના રોજ ગુરુની ભ્રમણકક્ષામાં પહોંચ્યું, તેને 1,795 દિવસ (લગભગ 5 વર્ષ) લાગ્યા હતા. જ્યુનોની ઝડપ લગભગ 2,65,000 કિલોમીટર પ્રતિ કલાક સુધી પહોંચી હતી, જે તેને અત્યાર સુધીનું સૌથી ઝડપી માનવ-નિર્મિત અવકાશયાન બનાવે છે. જોકે, આ યાત્રામાં પૃથ્વીની ગુરુત્વાકર્ષણનો ઉપયોગ કરીને “ગ્રેવિટી અસિસ્ટ” તકનીક અપનાવવામાં આવી હતી, જેના કારણે સમય લાગ્યો.
સમયને અસર કરતા પરિબળો
આ યાત્રાઓનો સમય ઘણા પરિબળો પર આધાર રાખે છે:
-
અવકાશયાનની ઝડપ: વધુ ઝડપી યાન ઓછા સમયમાં પહોંચી શકે છે.
-
ગ્રહોની સ્થિતિ: ગ્રહોની ભ્રમણકક્ષાના આધારે અંતર બદલાય છે, જે સમયને અસર કરે છે.
-
માર્ગ: સીધો માર્ગ ઝડપી હોય છે, જ્યારે ગ્રેવિટી અસિસ્ટ જેવી તકનીકો સમય લંબાવે છે પરંતુ ઇંધણ બચાવે છે.
-
ટેકનોલોજી: આધુનિક રોકેટ અને પ્રોપલ્શન સિસ્ટમ સમય ઘટાડી શકે છે.
ભવિષ્યની શક્યતાઓ
વૈજ્ઞાનિકો હવે નવી ટેકનોલોજી જેમ કે ન્યુક્લિયર પ્રોપલ્શન અને આયન થ્રસ્ટર્સ પર કામ કરી રહ્યા છે, જે ભવિષ્યમાં આ યાત્રાઓનો સમય નોંધપાત્ર રીતે ઘટાડી શકે છે. ઉદાહરણ તરીકે, ન્યુક્લિયર થર્મલ પ્રોપલ્શન મંગળ સુધીની યાત્રા 3થી 4 મહિનામાં પૂરી કરી શકે છે.
આમ, ચંદ્ર સુધી 3 દિવસ, મંગળ સુધી 6-9 મહિના અને ગુરુ સુધી 2-6 વર્ષની યાત્રા આજની ટેકનોલોજીની ક્ષમતા દર્શાવે છે. જેમ જેમ વિજ્ઞાન આગળ વધશે, તેમ આ સમય ઘટતો જશે, અને અવકાશ યાત્રા માનવજાત માટે વધુ સુલભ બનશે.