World Wildlife Day:‘પ્રોજેક્ટ લાયન – સિંહ @2047 ’ થકી ગુજરાતની એશિયાઇ સિંહોના સંરક્ષણ અને સંવર્ધનમાં મહત્વની ભૂમિકા
ગાંધીનગર,(World Wildlife Day) આગામી 3 માર્ચે વિશ્વ વન્યજીવ દિવસની ઉજવણી થવાની છે અને આ વર્ષનું થીમ છે ‘વાઇલ્ડલાઇફ કન્ઝર્વેશન ફાઇનાન્સ: ઇન્વેસ્ટિંગ ઇન પીપલ એન્ડ પ્લેનેટ’ (વન્યજીવ સંરક્ષણ નાણા: લોકોમાં અને પૃથ્વી ગ્રહમાં રોકાણ).
આ થીમ વૈશ્વિક સ્તરે વન્યજીવ સંરક્ષણ માટે ટકાઉ ભંડોળની જરૂરિયાત પર ભાર મૂકે છે. આ વિઝનને સાકાર કરવાના પ્રયાસોમાં ગુજરાત રાજ્ય ‘પ્રોજેક્ટ લાયન – સિંહ @2047 ’ થકી એશિયાઇ સિંહોના સંરક્ષણ અને સંવર્ધનમાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી રહ્યું છે. ભારત સરકારે આ પ્રોજેક્ટ માટે ₹2900 કરોડથી વધુનું બજેટ મંજૂર કર્યું છે, જે દેશમાં વન્યજીવ સંરક્ષણના ક્ષેત્રે એક ઐતિહાસિક પગલું છે.
પ્રોજેક્ટ લાયનની શરૂઆત
‘પ્રોજેક્ટ લાયન’ની જાહેરાત વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ 15 ઓગસ્ટ, 2020ના રોજ સ્વાતંત્ર્ય દિવસના અવસરે લાલ કિલ્લા પરથી કરી હતી. આ પ્રોજેક્ટનો મુખ્ય ઉદ્દેશ એશિયાઇ સિંહોની વસ્તીને સુરક્ષિત કરવી અને તેમના નિવાસસ્થાનનું વ્યૂહાત્મક સંચાલન કરવાનો છે.
વડાપ્રધાને આ પ્રસંગે જણાવ્યું હતું કે, “આ પ્રોજેક્ટ સમુદાયની સહભાગિતા, આધુનિક ટેક્નોલોજી, વન્યજીવ આરોગ્ય સંભાળ અને માનવ-સિંહ સંઘર્ષ ઘટાડવા જેવા પગલાંઓ દ્વારા એશિયાઇ સિંહોના ભવિષ્યને સુનિશ્ચિત કરશે.” 2 નવેમ્બર, 2022ના રોજ ભારત સરકારના વન અને જળવાયુ પરિવર્તન મંત્રાલયે ₹2927.71 કરોડના બજેટ સાથે આ પ્રોજેક્ટને મંજૂરી આપી હતી, જે 10 વર્ષના ગાળા માટે ચાલશે.
શું છે પ્રોજેક્ટ લાયન
ભારત સરકારના વન અને જળવાયુ પરિવર્તન મંત્રાલય દ્વારા તા. 2 નવેમ્બર, 2022ના પત્રથી કુલ ₹2927.71 કરોડના બજેટ સાથે 10 વર્ષનો પ્રોજેક્ટ લાયન મંજૂર કરવામાં આવ્યો હતો. આ પ્રોજેક્ટનો ઉદ્દેશ એશિયાઇ સિંહોનું સંરક્ષણ અને સંવર્ધન સુનિશ્ચિત કરવાનો છે, જેમની કુલ વસ્તી, વર્ષ 2020ના વસ્તી ગણતરી અંદાજ મુજબ 674ની છે. હાલમાં, રાજ્યના 9 જિલ્લાના 53 તાલુકાઓમાં કુલ 30 હજાર ચોરસ કિમી વિસ્તારમાં સિંહોની વસ્તી જોવા મળે છે.
ભારત સરકારના વન અને જળવાયુ પરિવર્તન મંત્રાલય દ્વારા તા. 2 નવેમ્બર, 2022ના પત્રથી કુલ ₹2927.71 કરોડના બજેટ સાથે 10 વર્ષનો પ્રોજેક્ટ લાયન મંજૂર કરવામાં આવ્યો હતો. આ પ્રોજેક્ટનો ઉદ્દેશ એશિયાઇ સિંહોનું સંરક્ષણ અને સંવર્ધન સુનિશ્ચિત કરવાનો છે, જેમની કુલ વસ્તી, વર્ષ 2020ના વસ્તી ગણતરી અંદાજ મુજબ 674ની છે. હાલમાં, રાજ્યના 9 જિલ્લાના 53 તાલુકાઓમાં કુલ 30 હજાર ચોરસ કિમી વિસ્તારમાં સિંહોની વસ્તી જોવા મળે છે.
આ ઉપરાંત, રાજ્યમાં બરડા સ્થિત અભયારણ્યમાં 8 સિંહોની વસ્તી સ્થાયી થઈ હોવાથી બરડા અભયારણ્યને આ પ્રોજેક્ટ હેઠળ સિંહોના ‘સેકન્ડ હોમ’ (બીજું ઘર) તરીકે વિકસિત કરવાનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું. તાજેતરમાં, બરડા વન્યજીવ અભયારણ્યમાં એશિયાઇ સિંહોના કુદરતી ફેલાવા અને સફળ સંવર્ધનને કારણે, બરડા આજે સિંહોનું બીજું ઘર તરીકે ઉભરી આવ્યું છે, અને આજે બરડા વિસ્તારમાં 17 સિંહો વસવાટ કરે છે, જેમાં 6 વયસ્ક સિંહ છે અને 11 બાળસિંહ છે.
પ્રોજેક્ટ લાયનમાં સિંહના નિવાસસ્થાન અને વસ્તી પ્રબંધન, વન્ય પ્રાણી આરોગ્ય, માનવ અને પ્રાણી ઘર્ષણ, સ્થાનિક લોકોનો સહકાર, પર્યટન વિકાસ, વૈજ્ઞાનિક સંશોધન, તાલીમ, ઇકો ડેવલપમેન્ટ તેમજ જૈવ વિવિધતા સંરક્ષણ જેવી બાબતોને આવરી લેવામાં આવી છે.
ગુજરાતમાં સિંહોની હાલની સ્થિતિ
2020ની વસ્તી ગણતરી મુજબ, ગુજરાતમાં એશિયાઇ સિંહોની કુલ સંખ્યા 674 છે. આ સિંહો હાલમાં રાજ્યના 9 જિલ્લાઓના 53 તાલુકાઓમાં 30,000 ચોરસ કિલોમીટરના વિસ્તારમાં ફેલાયેલા છે. ગીર જંગલ ઉપરાંત, બરડા વન્યજીવ અભયારણ્ય સિંહોનું ‘બીજું ઘર’ તરીકે ઉભરી આવ્યું છે.
બરડામાં હાલ 17 સિંહો વસે છે, જેમાં 6 વયસ્ક અને 11 બાળ સિંહોનો સમાવેશ થાય છે. આ સફળતા પ્રોજેક્ટ લાયનના વ્યૂહાત્મક આયોજન અને સંરક્ષણ પ્રયાસોનું પરિણામ છે.
પ્રોજેક્ટ લાયનની મુખ્ય વિશેષતાઓ
પ્રોજેક્ટ લાયન અનેક પાસાંઓને આવરી લે છે, જેમાં સિંહોના નિવાસસ્થાનનું સંચાલન, વન્યજીવ આરોગ્ય સંભાળ, માનવ-પ્રાણી સંઘર્ષ ઘટાડવો, સ્થાનિક સમુદાયની ભાગીદારી, પર્યટન વિકાસ અને જૈવવિવિધતા સંરક્ષણનો સમાવેશ થાય છે. આ પ્રોજેક્ટ હેઠળ નીચેના મુખ્ય પગલાં લેવામાં આવ્યા છે:
-
નવા બીટ ગાર્ડ્સની ભરતી: 2024માં 237 બીટ ગાર્ડ્સ (162 પુરુષ અને 75 મહિલા)ની નિમણૂક કરવામાં આવી છે. આ ગાર્ડ્સ સંરક્ષિત વિસ્તારોમાં પેટ્રોલિંગ, સંઘર્ષ નિવારણ અને સિંહોના રહેઠાણોની સુરક્ષા સુનિશ્ચિત કરે છે.
-
રેસ્ક્યુ વાહનો: વન્યજીવોની કટોકટી માટે 92 રેસ્ક્યુ વાહનો તૈનાત કરવામાં આવ્યા છે, જે ઝડપી પ્રતિસાદ અને તબીબી સંભાળ પૂરી પાડે છે.
-
ખેડૂતો માટે માંચડાઓ: માનવ-વન્યજીવ સંઘર્ષ ઘટાડવા 11,000 માંચડાઓ બનાવવામાં આવ્યા છે, જે ખેડૂતોના પાકનું રક્ષણ કરે છે.
-
ખુલ્લા કૂવાઓ પર પેરાપેટ દીવાલો: સિંહો અને અન્ય વન્યજીવોને ખુલ્લા કૂવામાં પડતા બચાવવા 55,108 કૂવાઓની આસપાસ પેરાપેટ દીવાલો બનાવવામાં આવી છે.
આરોગ્ય અને ટેક્નોલોજી પર ભાર
પ્રોજેક્ટ લાયન હેઠળ વન્યજીવ આરોગ્ય માટે જૂનાગઢ જિલ્લાના નવા પીપળીયા ખાતે નેશનલ રેફરલ સેન્ટરની સ્થાપનાને મંજૂરી મળી છે. આ સેન્ટર માટે 20.24 હેક્ટર જમીન ફાળવવામાં આવી છે અને તેનું નિર્માણ કાર્ય પ્રગતિમાં છે. આ ઉપરાંત, સાસણ ગીરમાં હાઇ-ટેક મોનિટરિંગ સેન્ટર અને વેટરનરી હોસ્પિટલનું નિર્માણ કરવામાં આવ્યું છે, જે સિંહોની હિલચાલ અને આરોગ્ય પર નજર રાખે છે.
સમુદાયની ભાગીદારી અને જાગૃતિ
મુખ્યમંત્રી ભૂપેન્દ્ર પટેલના નેતૃત્વમાં ‘વિશ્વ સિંહ દિવસ’ નિમિત્તે યોજાયેલા જાગૃતિ કાર્યક્રમોમાં 11,000થી વધુ સંસ્થાઓ અને 18.63 લાખ વિદ્યાર્થીઓએ ભાગ લીધો હતો. આ કાર્યક્રમો દ્વારા સ્થાનિક લોકોમાં સિંહ સંરક્ષણ પ્રત્યે જાગૃતિ ફેલાવવામાં આવી છે. આ ઉપરાંત, રેલ્વે લાઇનો પર સિંહોની સુરક્ષા માટે રેલ્વે સાથે SOP (સ્ટાન્ડર્ડ ઓપરેટિંગ પ્રોસિજર) ઘડવામાં આવ્યા છે, જેના પરિણામે અકસ્માતોમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો થયો છે.
ગુજરાતનું યોગદાન
મુખ્યમંત્રી ભૂપેન્દ્ર પટેલના નેતૃત્વમાં ગુજરાત સરકાર પ્રોજેક્ટ લાયનને અમલમાં મૂકવા માટે સતત પ્રયાસો કરી રહી છે. આ પ્રોજેક્ટ માત્ર સિંહોના સંરક્ષણ સુધી મર્યાદિત નથી, પરંતુ તે રાજ્યના ટકાઉ વિકાસ, પર્યટન અને જૈવવિવિધતા સંરક્ષણને પણ પ્રોત્સાહન આપે છે. બરડા અભયારણ્યનું સિંહોના ‘બીજા ઘર’ તરીકે વિકસન એ ગુજરાતની સફળતાનું ઉદાહરણ છે.
વિશ્વ વન્યજીવ દિવસનું મહત્વ
3 માર્ચે ઉજવાતો વિશ્વ વન્યજીવ દિવસ વૈશ્વિક સ્તરે વન્યજીવ સંરક્ષણની જરૂરિયાત પર ધ્યાન દોરે છે. આ વર્ષનું થીમ ‘લોકો અને પૃથ્વીમાં રોકાણ’ સાથે, ગુજરાતનો પ્રોજેક્ટ લાયન એક આદર્શ ઉદાહરણ બની રહ્યો છે. આ પ્રોજેક્ટ દ્વારા ગુજરાત એશિયાઇ સિંહોના લાંબાગાળાના અસ્તિત્વને સુનિશ્ચિત કરી રહ્યું છે અને વન્યજીવ સંરક્ષણમાં ભારતનું સ્થાન વૈશ્વિક સ્તરે મજબૂત બનાવી રહ્યું છે.
આ ત્રણ માર્ચે, વિશ્વ વન્યજીવ દિવસની ઉજવણીની સાથે, ગુજરાતના આ પ્રયાસો દેશ અને દુનિયા માટે પ્રેરણારૂપ બનશે તે નિશ્ચિત છે.